پایگاه خبری دانشگاه صنعتی اصفهان

گزارش زیر از پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)به بررسی وضعیت رشد تولید علم در ایران می‌پردازد. این گزارش تحت نظارت و سرپرستی دكتر جعفر مهراد، رئیس این پایگاه انجام شده است.

آمارهای ارائه‌شده در این گزارش بر مبنای پایگاه اطلاعات علمی تامسون رویترز (ISI) است. باید خاطرنشان كنیم كه در زمان تهیه‌ی این گزارش، اطلاعات سال 2012 هنوز كاملاً در این پایگاه نمایه‌سازی نشده بود.

رتبه‌ی علمی ایران در كشورهای اسلامی، كشورهای غرب آسیا و خاورمیانه
رتبه‌ی علمی ایران در پانزده سال گذشته در سطح جهانی به‌سرعت افزایش یافته است. نمودار (1) این واقعیت را به‌خوبی نشان می‌دهد. ایران در سال 1998 -پانزده سال پیش- در رتبه‌ی 52 تولید علم جهان قرار داشت. در پانزده سال گذشته اما شاهد افزایش چشمگیر تعداد مقالات دانشمندان ایرانی در مجلات معتبر بین‌المللی بوده‌ایم. در همین فاصله، تولید علم ایران به رتبه‌ی 19 ارتقا یافته است. این یعنی رتبه‌ی ایران در پانزده سال گذشته 33 رتبه بهتر شده است.

در سال 1998 در بین كشورهای اسلامی، ایران پس از سه كشور تركیه، مصر و عربستان در رتبه‌ی چهارم قرار داشت. حال آن‌كه در سال 2012 ایران پس از تركیه در رتبه‌ی دوم تولید علم در بین كشورهای اسلامی قرار دارد. به همین ترتیب، در سال 1998 در میان كشورهای غرب آسیا، سه كشور فلسطین اشغالی، تركیه و عربستان قبل از ایران دارای رتبه‌ی برتر در تولید علم بودند، حال آن‌كه در سال 2012 فقط كشور تركیه رتبه‌ای برتر از ایران در حوزه‌ی تولید علم دارد.

در كشورهای خاور میانه نیز ایران در سال 1998 دارای رتبه‌ی پنج تولید علم بود و قبل از ایران، كشورهای فلسطین اشغالی، تركیه، مصر و عربستان سعودی قرار داشتند. در سال 2012 شاهد هستیم كه ایران حائز رتبه‌ی دوم در بین كشورهای خاور میانه است. داده‌های جدول (1) نشان می‌دهد كه ایران از سال 2008به بعد، در خاورمیانه از لحاظ تولید علم به عنوان كشور دوم پس از تركیه است.

رشد علمی ایران
رشد تولید علم جهان در 15 سال گذشته 49% بوده است. در حالی كه رشد تولید علم ایران در همین مدت 2116% بوده است (نمودار 2(

در این نمودار و به ‌تفكیك، رشد كشور با رشد تولید علم جهان، خاور میانه، كشورهای اسلامی و تركیه مقایسه شده است. در سال 1998 تعداد 1.314.741 مدرك در سطح بین‌المللی در پایگاه استنادی آی.اس.آی نمایه شده كه بیانگر مؤثرترین كشورهای تولیدكننده‌ی علم در سطح بین‌المللی است. ایران در همین سال تنها 1.226 مدرك در این پایگاه نمایه كرده بود. در سال 2011 اما تعداد مدارك نمایه‌شده در این پایگاه در سطح بین‌المللی 1.955.794 مدرك بود و در همین سال، تعداد مداركی كه از ایرانیان در این پایگاه نمایه شد، 27.163 مدرك بوده است. تعداد مداركی كه از ایران در 15 سال گذشته در این پایگاه نمایه شد، در نمودار (3) قابل مشاهده است.

همان‌گونه كه در نمودار (4) مشاهده می‌شود، تولیدات علمی ایران در 15 سال گذشته روندی رو به رشد داشته و میزان تولید علم در بازه‌ی زمانی 2010-2012  نسبت به دوره‌ی نخست (1998-2000)، رشدی 1600 درصدی را تجربه كرده است )نمودار 5)

نزدیك به نیمی از تولیدات علمی ایران در 15 سال گذشته متعلق به سه سال گذشته است. این واقعیت نشان می‌دهد كه در سه سال گذشته تولید علم ایران رشد شتابان‌تری به خود گرفته و پیشرفت‌ فوق‌العاده‌ای كرده است. رشد تولید علم كشور در دوره‌های پنج‌ساله نیز محاسبه شده است. نمودار (6) این رشد را نشان می‌دهد و واضح است كه در پنج سال آخر، میزان تولید علم كشور رشد شایان توجهی داشته است. این نمودار نشان می‌دهد كه در پنج سال 2008-2012 رشد تولید علم كشور ما برابر با 1074% بوده است.

سهم هر سال از تولید علم ایران از كل تولید علم ایران
تولید علم كشور به صورت شتابان در حال افزایش بوده، اما نمودارهای (7) و (8)نشان می‌دهد كه در دوره‌ی سه‌ساله‌ی اخیر، بیشترین میزان تولیدات صورت پذیرفته است

دوره‌ی سه‌ساله‌ی اخیر، 45% از كل تولید علم ایران در پانزده سال گذشته را شامل شده است. به همین ترتیب، هنگامی كه به دوره‌ی شش‌ساله‌ی گذشته نگاه می‌كنیم، این سهم به 78% می‌رسد. به ترتیب از سال 2011 تا 1998 سهم هر سال از كل تولید علم ایران عبارت بوده است از: 17.4%، 13.9%، 12.8%، 11.1%، 8.6%، 5.9%، 4.4%، 3.3%، 2.5%، 1.8%، 1.3%، 1.1%، 0.8% و 0.8%.

سهم تولید علم ایران از كل تولیدات علمی
.1 خاورمیانه:
سهم جمهوری اسلامی ایران از كل تولید علم خاورمیانه در دوره‌های سه‌ساله نشان می‌دهد كه تولید علم كشور در این منطقه جایگاه خود را به‌ سرعت رشد می‌دهد ( نمودار 9). در حالی كه در دوره‌ی سه‌ساله‌ی 2000-1998 ایران تنها 5% از علم خاورمیانه را تولید می‌كرد، در سه‌ساله‌ی اخیر یعنی 2012-2010 شاهد تغییر جایگاه ایران هستیم؛ به نحوی كه ایران در این دوره‌ی سه‌ساله 28% از علم خاورمیانه را تولید می‌كند. این افزایش فقط به منطقه خاورمیانه محدود نمی گردد. در بین كشورهای اسلامی نیز تولید علم كشور یك رشد صعودی را به ویژه در سه سال اخیر تجربه كرده است. در نمودار (10) در سه ساله نخست یعنی 2000-1998 ایران تنها 6% از مجموعه تولیدات علمی كشورهای اسلامی را در اختیار داشت این در حالی است كه در سه‌ساله‌ی 2012-2010 ایران 23% از علم 57كشور اسلامی را تولید می‌كند.

.2اروپای غربی و آمریكای شمالی
اروپای غربی و آمریكای شمالی به ترتیب بیشترین سهم از تولیدات علمی دنیا را در اختیار دارند. چنان‌چه در نمودار (11) مشاهده می‌كنیم، اروپای غربی نزدیك به 34% و آمریكای شمالی 31% علم دنیا را در 15 سال گذشته تولید كرده است و این دو منطقه بر روی هم 65% تولید علم دنیا را در اختیار دارند.

این در حالی است كه سهم جمعیتی این دو منطقه از كل جمعیت دنیا 11% است (نمودار 12). كشورهای خاورمیانه 3% تولید علم و 5% جمعیت دنیا را شامل می‌شود.

.3 كشورهای عضو اوپك:
در دوره‌ی سه‌ساله‌ی 2000-1998 ایران تنها 19% از علم كشورهای عضو اوپك را تولیده كرده بود، اما در سه سال اخیر این رقم به 59% افزایش یافته است )نمودار13)

4.غرب آسیا

سهم ایران از تولید علم كشورهای غرب آسیا نیز افزایش چشمگیری داشته است، به نحوی كه در سه‌ساله‌ی نخست، تنها 6% از تولید علم كشورهای غرب آسیا به ایران تعلق داشت، در حالی كه در سه‌ساله‌ی اخیر 2012-2010 این سهم به 29% رسیده است (نمودار14)

شاخص‌های رتبه‌بندی
در حال حاضر آن‌چه در پارادایم ذهنی جامعه‌ی علمی كشور وجود دارد، میزان تولید علم ایران در مجلاتی است كه در پایگاه استنادی آی.اس.آی نمایه‌سازی می‌شود. به عبارت دیگر، شمارش تعداد مقالات منتشرشده‌ی ایرانیان در مجلات معتبر بین‌المللی، مبنای رتبه‌بندی قرار می‌گیرد. اخیراً و با ایجاد پایگاه استنادی اسكوپوس، از اطلاعات تولید علم این پایگاه نیز در رتبه‌بندی علمی كشور استفاده می‌شود. پایگاه اسكوپوس متعلق به شركت اِل‌زِو‌یِر است كه مقر اصلی آن در آمستردام هلند است.

مثلاً در حال حاضر و بر اساس آخرین آمارها، ایران در پایگاه آی.اس.آی رتبه‌ی 19و در پایگاه اسكوپوس رتبه‌ی 16 تولید علم را دارد، اما تفاوت این دو پایگاه در مجلاتی است كه نمایه می‌كنند. پایگاه استنادی آی.اس.آی ادعا می‌كند كه معتبرترین مجلات هسته‌ی بین‌المللی را نمایه‌سازی می‌كند و زیر‌بنای این پایگاه، قانونی است به نام قانون تمركز گارفیلد. انتخاب مجلات معتبر بر اساس این قانون صورت می‌گیرد و نهایتاً دانشمندان ایرانی با در نظر گرفتن موقعیت این نشریات، به چاپ مقالات خود در آن‌ها می‌پردازند.

در حال حاضر مقبول‌ترین عامل رتبه‌بندی مجلات علمی در سطح بین‌المللی، ضریب تأثیر مجله است. ضریب تأثیر مجله نشان می‌دهد كه هر مجله در جامعه‌ی علمی از چه میزان مقبولیت برخوردار است. مجلات را در رتبه‌های مختلفی از 1 تا 11000 از لحاظ ضریب تأثیر قرار می‌دهند و در هر رشته، مجلات را به مجلات 1% برتر، 10% برتر، 20% برتر، 50% برتر و دیگر نشریات تقسیم‌بندی می‌كنند. بر همین اساس، چاپ مقاله در نشریاتی كه در رده‌ی 1% برتر یك حوزه هستند، با دیگر نشریات متفاوت است.

این نكته شایان ذكر است كه در آیین‌نامه‌ی تشویق مقالات علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، در مبلغ تشویقی ضریب تأثیر مجلات نیز مورد توجه قرار گرفته‌اند و همچنین برای معتبرترین نشریات بین المللی یعنی نشریه‌ی ساینس و نیچر یك تبصره‌ی خاص در نظر گرفته شده است.

به هر حال از دیدگاه علم‌سنجی، تعداد شاخص‌هایی كه می‌توان تولید علم یك كشور را بر اساس آن‌ها مورد ارزیابی و سنجش قرار داد، بسیار زیاد و بالغ بر ده‌ها شاخص است، اما شاخص‌های تولید علم، تعداد استنادها و تعداد استنادها به ازاء هر مقاله، مهم‌ترین شاخص‌هایی هستند كه در حوزه‌ی علم‌سنجی مورد توجه قرار می‌گیرند.

در مقاله‌ای با عنوان «بررسی تأثیر علمی كشورهای اسلامی» كه توسط مهراد و گزنی (2010) تهیه و تدوین شد، مشخص گردید كه بخش اعظم استنادهای دنیا توسط كشورهایی دریافت می‌شوند كه عمدتاً در منطقه‌ی جغرافیایی اروپای غربی و آمریكای شمالی قرار دارند. حال آن‌كه سهم دیگر كشورها از استنادها نسبتاً اندك است. استناد بیانگر میزان اثرگذاری تولید علم در سطح بین‌المللی است و در جامعه‌ی علمی بین‌المللی به عنوان مهم‌ترین عامل سنجش كیفیت مقالات مورد توجه قرار می‌گیرد.

چگونگی دستیابی به رتبه‌ی چهارم
این بررسی بر اساس داده‌های ایران در پایگاه اطلاعاتی اسكوپوس و توسط مؤسسه‌ی سایمگو (Scimago)صورت گرفته و مبنای آن فقط بر اساس پیش‌بینی آماری رشد تولید علم كشور بر اساس آمار سال‌های گذشته است. به این معنی كه هیچ یك از عواملی كه می‌توانند بر تولید علم در سال‌های آتی تأثیرگذار باشند (مانند تغییر سیاست‌گذاری‌های آموزشی و پژوهشی وزارت علوم و وزارت بهداشت) مورد نظر قرار نگرفته است.

رشد جاری به‌تنهایی نمی‌تواند ملاك پیش‌بینی قرار بگیرد و پیش‌بینی بر این اساس نمی‌تواند كاملاً دقیق باشد. فرمول‌های ریاضی وجود دارند كه بر اساس میزان تولیدات علمی در سری‌های زمانی -یعنی در طی سال‌های مختلف- قادرند سیر آتی تولید علم را محاسبه و ارائه نمایند. این پیش‌بینی بر همین اساس صورت گرفته است. گزارش این پیش‌بینی در جدول (3) قرار داده شده است.

همچنین بر اساس داده‌های آی.اس.آی نیز یك پیش‌بینی توسط پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) صورت گرفته كه در نمودار (15) ارائه شده است. لازم به توضیح است كه هر كدام از این پیش‌بینی‌ها بدون در نظر گرفتن دیگر عوامل و از جمله تعداد اعضای هیأت علمی، حداكثر توان آن‌ها و سیاست‌گذارهای علمی یك كشور نمی‌تواند دقیق‌تر باشد.

در نمودار (15) نمونه‌ای از این دسته پیش‌بینی‌ها آورده شده است. این نمودار میزان تولید علم ایران در هر سال را نشان می‌دهد و تا سال 2018 پیش‌بینی صورت گرفته است.

در دو پیش‌بینی صورت‌گرفته، مبنای محاسبه‌ی اولین آنها، داده‌های تولید علم ایران از سال 2003 و دومین پیش‌بینی بر اساس داده‌ها از سال 1998 است. پیش‌بینی اول نشان می‌دهد كه تولید علم ایران در سال 2018 به 44000 مدرك می‌رسد. لازم به یادآوری است كه در سال 2011 تعداد تولید علم كشور 27163 مدرك بود و منطبق با پیش‌بینی دوم كه مبنای آن سال 1998 است، تولید علم ایران در سال 2018 به نزدیك 58000 مدرك خواهد رسید.

منطبق بر پیش‌بینی سازمان تحقیقاتی سایمگو، سه كشور چین، آمریكا و انگلستان قبل از ایران قرار خواهند داشت. این نكته لازم به ذكر است كه در این پیش‌بینی میزان تولید علم كشورها به صورت تجمعی محاسبه گردیده است.

چرخه‌ی اثرگذاری
بررسی كشورهای پیشرفته‌ی اقتصادی نشان می‌دهد كه پیشرفت علمی آن‌ها همبستگی شدیدی با پیشرفت اقتصادی آنها دارد و جدول (3) به‌خوبی این واقعیت را نشان می‌دهد. همان‌گونه كه در این جدول مشاهده می‌شود، كشورهایی با درآمد بالا نزدیك به 16% از جمعیت دنیا را در اختیار دارند. به همین صورت، این كشورها نزدیك به 80% از علم دنیا را تولید می‌كنند. در این جدول به‌خوبی آشكار است كه با وجود آن‌كه كشورهای كم‌درآمد نزدیك به 18% جمعیت دنیا را در اختیار دارند، تنها 0.7% از كل علم دنیا را تولید می‌كنند.

منبع: khamenei.ir