پایگاه خبری دانشگاه صنعتی اصفهان

دکتر محمود تولایی در رابطه با ایده شکل گیری تعیین هویت شهدای گمنام گفت: من زمان وقوع حادثه یازدهم سپتامبر و حمله به برج های تجارت جهانی در آمریکا، در اروپا مشغول به تحصیل بودم. با پیگیری اخبار متوجه شدم که تعداد زیاد از افرادی که در این برج بودند، زیر آوارها مانده و پیکر هایشان زیر آن حجم عظیم مصالح ساختمانی، یا متلاشی شده و یا به قدری از بین رفته که هرگز قابل شناسایی نیست.

 با دقت در این مسائل، نظرم به روشی جلب شد که برای شناسایی این اجساد بکار می بردند و این همان روشی است که امروز ما برای تعیین هویت شهدای گمنام بکار می بریم، روشی که از آن با عنوان نمونه برداری DNA یاد می کنیم. در این روش تنها ذره ای از استخوان و هر بافت موجود از پیکر مورد نیاز، مثل بزاق دهان مانده بر روی ته یک سیگار یا بافت پوستی یا ناخن و چیز های دیگری که به یک فرد تعلق دارد، می تواند ما را به تعیین هویت یک فرد رهنمون کند. 

من با دیدن این روش شناسایی هویت، پس از بازگشت به ایران، آن را در غالب یک پروپوزال به ستاد کل نیرو های مسلح ارائه دادم و  در ادامه پیگیری های آن، از جمله اعتبار شرعی موضوع  که با استفتاء از مقام معظم رهبری انجام شد، به نتیجه ای که امروز می بینید، رسیدیم.

دکتر محمود تولایی در ادامه با ذکر مشکلاتی که پیش روی فعالیت هایش قرار داشته، اظهار داشت: تحصیلات من مرتبط با علوم ژنتیکی بود اما هرگز با چنین نمونه هایی که بخواهم از یک بافت سخت مثل استخوان، DNA را استخراج و روی آن مطالعه کنم، برخورد نکرده بودم.در گذشته، مطالعه بر روی DNA هایی بود که از خون استخراج می شد اما اکنون در این مرکز، کار ما در رابطه با احراز هویت شهدای گمنام با بررسی روی یک بافت سخت مثل استخوان است که ممکن است در جاهایی سوختگی و ترکیب نیز داشته باشد. این یک فرایند دشوار، بسیار تخصصی، زمان بر و نیازمند صبر و شکیبایی و در عین حال پر هزینه و نیازمند تکنولوژی به روز است، مثلاً زمانی که با نمونه ای از یک استخوان مواجه هستیم باید بدانیم که چطور آن را آسیاب کنیم که آسیبی به DNA  وارد نشود، بعد از آن چطور فسفر،کلسیم و مواد آلی را از آن جدا کنیم که در نهایت به «اسید نوکلوئیک» برسیم.

وی می افزاید: از آغاز تاسیس این مرکز تا به امروز، گام به گام مطالعات و تحقیقات ما توسعه پیدا کرده است، با دانشجوهای کارشناسی ارشد، دکترا و سایر کارشناسان این حوزه کارهای مطالعاتی انجام داده ایم، در هر مرحله و هر فاز بخش هایی از مسائل پیچیده حل شده است.امروز دیگر مرکز تحقیقاتی ما به مرحله ای رسیده است که در کمترین زمان می تواند به شناسایی و تعیین هویت شهدا دست پیدا کند.

دکتر محمود تولایی با بیان این که در سال ۱۳۸۰ برای خانواده‌های مفقودین که به این مرکز ارجاع داده شده، پروفایل ژنتیک تهیه شده است،‌ گفت: نقطه آغاز تمام سلول‌ها یک سلول جنینی است که نیمی از اطلاعات این سلول مربوط به پدر و نیمی مربوط به مادر است که اساس مطالعات ما برای شناسایی شهدا از طریق دستیابی به ماده اصلی ژنتیکی که DNA است که از این طریق احتمال خطا و یا پیدایش دو فرد مشابه، یک در 500 میلیون خواهد بود.

رییس مرکز تحقیقات ژنتیکی نور با بیان این که تحقیقات در زمینه شناسایی شهدا از سال 1381 آغاز شده است، افزود: در این تحقیقات که با همکاری کمیته جستجوی مفقودین انجام می‌شود، تمام پیکرها و یا نمونه‌هایی که در عملیات جستجو و تفحص در محدوده‌های مرزی و برون مرزی به دست می‌آید مورد بررسی و آزمایش قرار می‌گیرند.

وی اظهار داشت: هر یک از پیکره‌هایی که به دست ما می‌آید تصویر برداری می‌شوند و پس از برداشتن نمونه در حد چند میلی‌گرم، برای انجام تست‌های مربوط به تعیین هویت پیکر ازنمونه‌ای استخوانی، مابقی بقایا به معراج منتقل می‌شود؛ چرا که بر اساس فتاوی مراجع عظام، اجازه نداریم که پیکر مسلمان را بر روی زمین نگه داریم.

تولایی، بررسی آناتومیک و پیکره نگاری (آنتروپولوژی) را بخشی از روش‌های تحقیقات بر روی نمونه‌های به دست ‌آمده ذکر کرد و اظهار داشت: بر اساس بررسی‌های آنتروپولوژی، گزارشی از وضعیت پیکر تهیه می شود. در بخش آناتومی، در صورت موجود بودن استخوان‌هایی چون جمجمه و استخوان‌های اندام فوقانی و تحتانی به ویژه ابعاد و اندازه و وضعیت سر استخوان‌های طولی، وضعیت دندانی، ویژگی‌های مهره‌ها و سایر شواهد مطرح در عرصه سلامت فیزیکی، نظیر لنگش پا و یا شکستگی‌هاو نظایر آن، سن شهدا تخمین زده می‎شود.

وی اساس کار تعیین هویت شهدا را بررسی‌های ژنتیکی دانست و خاطر نشان کرد: بدن انسان بالغ در حدود 100 تریلیون سلول دارد. نقطه آغاز تمام سلول‌ها یک سلول جنینی است که نیمی از اطلاعات این سلول مربوط به پدر و نیمی مربوط به مادر است که اساس مطالعات ما بر این استوار است از این رو از طریق نمونه‌ای که از یک شهید در اختیار داریم اقدام به جداسازی و حذف عناصر معدنی استخوان چون کلسیم و فسفر می‌شود تا به هسته سلولی و به ماده اصلی ژنتیکی که DNA است، دست یابیم.

تولایی با بیان این که با دستیابی به DNA اقدام به انجام آزمایش‌های مربوط به تعیین ترادف می‌شود، اضافه کرد: از اطلاعات به دست آمده پروفایل‌هایی تهیه می‌شود و به منظور تطبیق اطلاعات به دست آمده از شهدا با خانواده‌های مفقودین دو بانک اطلاعات معلوم متعلق به خانواده‌ها و بانک اطلاعاتی مجهول متعلق به افراد مفقود ایجاد شده است و سیستم به طور هوشمند با بررسی و مقایسه همزمان بیش از 100 مؤلفه روی یک نمونه با نمونه‌های مشابه، اقدام به شناسایی شهدا می‌کند.

وی با بیان این که این اقدام با طراحی نرم‌افزار ویژه که در این مرکز پیاده سازی شده است،‌ صورت می‌گیرد، تصریح کرد: در صورتی که سیستم به موارد تشابه ژنتیکی برخورد کند ما مجددا جزئیات پرونده مثل منطقه عملیاتی،‌ اظهار نامه خانواده و شواهد فیزیکی را استخراج و بررسی می‌کنیم و در نهایت نتایج تحقیقات، برای اقدامات بعدی به معراج الشهدا اعلام می‌شود.

دکتر تولایی اضافه کرد: در نتیجه ما با بهره‌گيري از قطعه كوچكي از نمونه پيكر شهداي گمنام، يك بانك اطلاعاتي و از نمونه خانواده‌هاي مفقودان هم يك بانكDNA يا ژنتيكي تشكيل مي دهيم و با استفاده از دانش زيست فناوري، ارتباط بين بانك معلوم كه خانواده‌ها هستند و بانك مجهول كه پيكرها هستند را بررسي و به شناسايي مفقودان كمك مي‌كنيم.

رئیس مرکز ژنتیک نور با بیان این که شهيد دوران، شهيد افشين آذر، شهيد ذوقي و خلبان‌هاي شهيد ديگر در گروه اول شناسایی به این روش بودند خاطر نشان کرد: به لطف خدا امروز شهداي گمنام ما باعث رشد تكنولوژي و پيشرفت در ارائه خدمات مرتبط با اين زمينه و ديگر عرصه‌هاي تخصصي در كشور هم شدند. تقريباً حدود سه، چهار سال ما با ابعاد مختلف اين موضوع طرح‌هاي پژوهشي زيادي را اجرا كرديم و همزمان هم پاسخگويي به خانواده‌ها را در دستور كار داشتيم. با این حال در ابتدا تا دستيابي به روش‌هاي بهينه بسيار زمان صرف شد و زيادتر طول مي‌كشيد ولي خب رفته‌رفته تسلط ما بر همه روش‌ها و تكرار كار با بافت‌هاي سخت و نمونه‌هاي آسيب‌ديده و استخواني فراهم شد و كم‌كم بر سرعت پاسخگويي و ارائه خدمات ما هم افزوده شد.